Wśród typowych dla Trajana paternalistycznych gestów było też ustanowienie zasiłków dla najuboższych, fundusz alimentacyjny wspomagający młodych mężczyzn i dziewczęta z biednych rodzin, szeroko zakrojone rozdawnictwo jedzenia, ale też ufundowanie akweduktu (Aqua Traiana) doprowadzającego wodę do najuboższych rejonów miasta – Transtiberium. Senatorów pozyskał Trajan szacunkiem, jakim ich otaczał, oraz spektakularnymi podbojami, skutkującymi niespotykanym do tej pory rozszerzeniem granic imperium, w skład którego weszły bogate w surowce tereny Dacji, Arabii, Armenii, Mezopotamii i Asyrii. Ich aneksja niosła za sobą łupy, dopływ podatków i dziesiątki tysięcy niewolników – tanią siłę roboczą. Wyrazem harmonijnego współdziałania cesarza z senatem było nadanie mu przydomka „Optimus” (najlepszy), jakiego do tej pory nie nosił żaden cesarz.

Trajan urodził się w hiszpańskim mieście Italica, nieopodal Sewilli, i był pierwszym cesarzem wywodzącym się z prowincji, a zarazem pierwszym tzw. cesarzem adoptowanym (cesarze adoptowani), którego do rangi tej wyniosło nie wysokie urodzenie czy krew cesarska, ale walory człowieka najgodniejszego i najzdolniejszego w imperium. Rządy objął w 98 roku po akcie adopcji, jakiej dokonał jego poprzednik, cesarz Nerwa, wyznaczając na swego następcę człowieka cieszącego się popularnością w szeregach legionów. W tym czasie Trajan był mężczyzną w średnim wieku, którego gładko zaczesane włosy przyprószyła lekka siwizna, dodająca mu – zdaniem kronikarza Pliniusza Młodszego – dystynkcji i majestatu. Jego czaszka była, według tegoż kronikarza, dobrze uformowana, postać rosła, a sposób noszenia się pierwszorzędny. W odróżnieniu od Pliniusza, który skory był do idealizowania Trajana w każdym wymiarze, kronikarz Kasjusz Dion dodaje inne, mniej przykładne cechy cesarza. Jego zdaniem przejawiał on skłonność do nadużywania wina i przelotnych miłości do młodych chłopców, nigdy jednak nie pozwalając sobie na śmieszność czy niestosowność w zachowaniu. Donosi on również, że cesarz nie zyskał szerokiego wykształcenia, jednak jego zmysł organizatorski, wrodzona inteligencja i pragmatyzm wyrównywały te mankamenty.

Jeszcze przed adopcją Trajan poślubił Plotynę (Pompeia Plotina), opisywaną przez kronikarzy jako żona skromna, cnotliwa i oddana mężowi.  Małżeństwo pozostawało, jak się wydaje, szczęśliwe, jednak bezdzietne. Ale nie stanowiło to problemu dynastycznego   – swego następcę desygnował Trajan na łożu śmierci, a być może uczyniła to jego żona. Został nim Hadrian.  

W trakcie swych dziewiętnastoletnich rządów Trajan okazał się ambitnym budowniczym, a jego drogi, mosty, porty i rozległe kompleksy znaleźć można we wszystkich zakątkach imperium, chociaż Italia interesowała go w sposób szczególny. W Rzymie pozostawił po sobie kilka znaczących obiektów, które służyły wygodzie mieszkańców, ale też na wieki uświetnić miały miasto i jego imię. W tym celu cesarz rozkazał sprowadzić z Syrii renomowanego architekta Apollodorosa z Damaszku, któremu powierzył budowę wielkiego, nowego forum nazwanego jego imieniem (forum Trajana), które oprócz licznych gmachów i pomnika konnego zdobiła kolumna Trajana, pomyślana jako pośmiertne mauzoleum cesarza.  Do dziś rzuca się w oczy odarty obecnie z marmurowych płyt kompleks hal targowych, które bezpośrednio sąsiadowały z forum. 

Wiele budynków rzymskich Trajan wyremontował i rozbudował, jak Circus Maximus, w którym rozgrywana była ulubiona przez mieszkańców miasta rozrywka – wyścigi zaprzęgów.

W ostatnich latach życia cesarz chorował; zmarł w trakcie jednej ze swych licznych wypraw w Selinus w Azji Mniejszej. Jego prochy zostały przywiezione do Rzymu i złożone pod kolumną na forum Trajana.

Obraz idealnego władcy – sprawiedliwego i walecznego, w dużej mierze zarysowany przez Pliniusza – przetrwał całe stulecia. Kolejni cesarze chętnie porównywali się do niego, nawet ci chrześcijańscy. Obok Oktawiana Augusta Trajan uważany był za najlepszego i najsprawniejszego z rzymskich cesarzy. Pomimo że był poganinem, szacunek dla niego utrzymał się przez wieki. Zapomniano mu nawet, odbywające się również za jego panowania, prześladowania wyznawców Chrystusa. Do tego stopnia zyskał uznanie, że Dante Alighieri umieścił go w Boskiej komedii, jako jedynego niechrześcijanina, w Raju.